Iñaki bota daue. Kanpazar, 1975. Gerra zikinaren hastapena liburua labetik ateratzear zela egin dute hitzordua kazetariak eta Pako Aristik (Urrestilla, 1963). Zestoan elkartu dira, kafe baten bueltan, eta ohikoa duen legez, idazlea isildu gabe eta estilo propioz aritu da kazetariaren galderak aletzen. Ordubete pasatuta, Aristiren bizitzako zenbait arloren errepaso azkarra egin dute; azkarra, ordubetean ez baitago laburbiltzerik haren jarduna.
Ikerketa kazetaritzan zabiltza buru-belarri azken urteetan. Irunberrin [Nafarroa] 1990ean gertatutakoa aztertu ondotik, 1975ean Kanpazarren [Bizkaia] jazotako hilketa jaso berri duzu liburu batean. Zer jaso duzu lan horretan?
Kanpazarko krimena nahiko inozoa da; izan ere, hildako gizonak, Iñaki Etxabek, ez dauka traszendentziarik; ekintzak bai, ordea. Gizon hura tabernaria zen; Kanpazar gainean zuen jatetxea, eta han bizi zen emaztearekin eta hiru ume txikirekin. Ametrailatu egin zuten aurpegia estalita zuten hiru lagunek –mozorrotutako guardia zibilak ziren, noski–, eta sukaldean erori zen hilda. 10 urteko alabak odol putzu handi baten erdian ikusi zuen aita, eta emakume horrekin hitz egin dut liburua osatzeko, adibidez. Arantzazun izan zen atentatu baten mendeku gisa hil zuten inongo errurik ez zuen tabernaria. Iñakiren anaia bat ETAko buruzagi izandakoa zen –Juan Jose Etxabe Haundixe–, eta anaia hil zutenean ETA uztekotan bazebilen ere... Abisu moduko zerbait izan zen hilketa. Jendea beldurtzea nahi zuten, nolabait jendeari ETAn sartzeko gogoa kendu nahi zioten. Iñigo Iruin abokatuak hitzaldi batean esan zuen estatu terrorismoaren belaunaldi berriko lehen ekintza izan zela Etxaberen hilketa. Beraz, bere testuinguruan garrantzi handia dauka hilketak, eta gainera, bi ekintza garrantzitsuren erdian jazo zen: Txiki eta Otaegi hil zituzten hamar egun lehenago eta Franco hil zen hilabete eta erdira.
Ba al zenuen kasu horren berri ikertzen hasi baino lehenago?
12 urte nituen nik orduan, eta sasoi hartan ez nekien ezer garaiko testuinguru politikoaz eta estrategikoaz. Dena den, halako lanak egiten hasterako jakin-mina izaten duzu, eta bidean asko ikasten da. Garai hartan zer giro politiko zegoen, zer korronte zeuden, jendeak frankismoaren aurka erresistentzia nola antolatzen zuen, jendearen harremanak nolakoak ziren, zer idealismo zegoen, zer jartzen zuen jendeak beste guztiaren aurrean... Hori guztia jaso dut lanean. Kanpazarko hilketaz informazio pixka bat bazuen jasota Eusko Jaurlaritzak, Iñaki Etxabe biktimatzat onartu zuen erakunde horrek, baina aztertu gabe zegoen kasua.
Liburu bihurtu nahi zenukeen beste kasurik edo gairik ba al duzu?
Argitu gabeko kasu asko eta asko daude; bat, esaterako, [Josu Zabala] Basajaun-ena. Etxarri Aranazkoa [Nafarroa] zen, eta Itziarren agertu zen hilda, zelai batean. Bere buruaz beste egin zuela esan zuten, beste askotan bezala. Irunberriko liburuaren aurkezpenen ostean jendea etorri zait konpondu gabe dauden kasuez hitz egitera. Basajaunen ama eta arreba bat etorri zitzaizkidan, adibidez. Argitu gabeko kasu asko daudela ikusi dut, eta kasu horien atzean hamarkada luzeetan horrekin bizi diren familiak daudela. Ahaztuta eta baztertuta daude; bertsio ofiziala soilik dute, eta bertsio hori askotan zientzia fikzioa da. Beraz, uste dut liburu batean hildako senidearen historia jasotzea eta ahal bada zerbait ikertzea sendagarria dela; izan ere, presente daudela erakusten du horrek. Dena den, kasu horiek ikertzeko aurrekontua behar da, sostengua, eta instituzioen inplikazioa ere bai, eta momentuz, halakoak ikertzeko inplikaziorik ez dago euskal erakundeetan; ahaztu nahia edo bere horretan utzi nahia dago.
Olerkiak, eleberriak, umeentzako liburuak... egin dituzu. Azken lanak, baina, ikerketa kazetaritzakoak izan dira. Zer dela-eta hartu duzu bide hori?
Beti izan dut horretarako gogoa. Ikasketaz kazetaria naiz, eta asko maite dut ofizioa; urte askotan egin dut horretan lan. Ez naiz aritu sekula erredakzio batean, baina kolaboratu izan dut modu askotan, hala nola irratian, telebistan gidoilari lanetan, artikuluak idazten, elkarrizketak egiten... Kazetaritzak ematen dit gauza bat oso baliagarria; zehaztasuna. Kazetariak beti bilatzen du zehaztasuna. Orain Carrero Blancoren atentatuaren bueltako proiektu bat egiteko ari naiz prestatzen, eta non edo non irakurri nuen atentatu hura egiteko lehergailuak Madrilen jaso zituztela. Ez dit balio niri horrek; nik jakin nahi dudana da lehergailu horiek zeinek bidali zituen edo nola iritsi ziren hara. Beno, ba jakin dut: Txomin Iturbek bidali zuen auto bat 80 kilo Goma2-rekin. Datuak, detaileak, zehaztasuna. Niri horrek ematen dit poza, eta kontakizunari horrek ematen dio sinesgarritasuna. Ikerketa kazetaritza asko gustatzen zait, baina hori egiteko baldintza ekonomikoak behar dira.
Zenbagarren liburua duzu?
40.a igual, haur literaturan egin ditudan liburuak kontuan hartuta. Gazterik hasi nintzen idazten; lehen liburua, Kcappo, 20 urterekin argitaratu nuen, eta 42 urte gehiago ditut orain. 40 bat liburu egin ditut; ona, agian, bakarra.
Zein?
Ez dakit esaten. Irakurle batek halako esango dizu, eta besteak, hura.
Maiterik bai?
Zer da maitea?
Gogoangarria...
Bai, pertsona asko. Pertsona asko maite ditut. Maitatzen duzu bizitza, bizi zaren herria, lagunak, pertsona bereziak ere izaten dira... Bikotekidearen kontua instituzionalizatuta dago. Mutil laguna edo neska laguna ba ote duzun; ba ote dauka horrek bikotekidea edo laguna? Birekin ibiltzen al da? Beti desberdinarekin ibiltzen da... Kontrol soziala da hori. Begira Jesukristori; hamabi gizonekin ibiltzen zen, hamabi gizonekin pasatu zuen hark bere bizialdia. Homosexuala al zen? Ba ziurrenik bai.
Hurrengo libururako gaia izan al daiteke?
Bai, izan daiteke. Behin tarotista batengana joan nintzen, eta kartak bota zizkidan. Emakume hark, gauza askoren artean, zera esan zidan: inoiz ez zaizu faltako amodio bat zure aurrean.
Eta?
Asmatu egin zuen. Geroago, Gabriel Garcia Marquezek 100 años de soledad liburuaren ale bat dedikatu zidan. Etxean daukat, eta dedikatoria hura da etorkizuna asmatzen duen horietakoa. Zera dio: "100 años de buena compañia. Para Paco, el escritor". Hark hori esaten badu...
1985ean kaleratu zenuen Kcappo (tempo di tremolo). Arrakasta izugarria izan zuen. Nola kudeatu zenuen arrakasta hura literaturan hasi berritan?
Argitaratu eta gutxira ikusi nuen kritika onak zituela. Ondo saltzen zen, institutuetan nahiz eskoletan irakurtzen hasi ziren... Ez ninduen izutu horrek. 20 urterekin ez dakizu zer egin duzun ere; idazten duzu nobela, baina ez dakizu ondo edo gaizki dagoen. Idatzi nuen lan hura, eta lagun baten bitartez, Erein argitaletxera bidali nuen. Handik hamabost egunera-edo deitu zidaten irakurri zutela eta gustatu egin zitzaiela esanez. Ni gustura, argitaratu egingo zutela esan zidatelako. Amari esan nion argitaratuko zutela, eta hark "ondo zeok, moteil" edo antzeko zerbait esan zidan. Ez zen izan zerbait izugarria. Horrela bizi izan nuen, ez diot ematen aparteko garrantzirik. Denbora pasatu eta atzera egiten duzunean, ordea, beste era batera ikusten dira gauzak; pentsatu izan dut zeinen ausarta izan nintzen eta zer autokonbentzimentu neukan. Izan ere, uda osoa eman nuen makina zahar batean lan hura 140 foliotan idazten.
Harrezkero, idazketaren bueltan egin duzu bizimodua. Zer moduz?
Bai, idaztea izan da nire ekosistema. Beti gustatu izan zait irakurtzea eta idaztea, eta nahiko garbi izan dut beti, era batera edo bestera idaztea nahi nuela. Bidean proiektu batzuk ateratzen dira aurrera, eta beste batzuk ez, baina segitu egiten duzu igual-igual. Filosofo bati irakurri nion bizitza gauza bihurria dela; hark zioen aurrera begira bizi garela, baina atzera begiratutakoan ulertzen dugula egindakoa. Kcappo idatzi nuenean nobelarekin apasionatuta egongo nintzen, baina sasoi hartan buruan izango nituen beste gauza asko ere; izango nuen maiteren bat ez dakit non, kazetaritza ikasketetan bi ikasgai utzita nituen... Baina iraileko errekuperazioetarako ikasi beharrean, nobela idazten pasatu nuen uda hura. Orain, atzera begiratuta, uda hartaz oroitzen dudan gauza bakarra da nobela atera nuela; beste dena desagertu egin da. Bizitzak horrela funtzionatzen du.
Iturriko ura ez al da gastatzen zurean?
Ez. Bizitzan gertatzen denari adi egoten naiz, asko irakurtzen dut, gogoeta egiten dut eta paseoan ibiltzen naiz. Jendearekin hitz egiteak, errealitateak eta bizitzak etengabe ematen dizkizu estimuluak, idazteko gaiak eta abar. Batzuetan erabiltzen dituzu, eta beste batzuetan, pasatzen uzten diezu. Idazterakoan ez naiz sekula izan introspektiboa; errealitatetik hartu izan ditut gauzak.
Umeentzako egin zenituen ipuin batzuetako protagonistak urrestildarrak dira, ezta?
Bai. Bi bilduma egin nituen: Miren, Garbiñe eta sorgin baten komeriak eta Martinello eta sei piratak. Urrestillako umeak ziren Miren eta Garbiñe, baita sei piratak ere. Haiengan inspiratu nintzen pertsonaien karakterizazioa egiterakoan, nahiz eta beste guztia fikzioa zen. Beraz, kanpotik asko elikatu naiz. Nik gerora egin ditut gogoetaldiak; izan ere, 40-50 urtetik aurrera hasten zara halabeharrez gogoeta egiten. Zure bizitzan sendoak ziren zutabe batzuk desagertzen eta huts egiten hasten dira eta... Adibidez, gurasoak zahartzen direnean, egoerak buelta ematen du; gurasoak zaintzen hasten zara, ordura arte beraiek zu zaindu zaituztenean. Bizitzan izaten diren aldaketek bultzatzen zaituzte gogoetara, eta konturatzen zara mundu honetan alokairuan gaudela. 40 bat urterekin idatzi nuen poema bat, eta hala zioen esaldietako batek: "Gure energia finitoa bada, zer dago bizitzan infinitoa dena". Konturatzen zara ez zaudela betiko, eta erabaki egin behar duzu aurrerantzean zer egingo duzun.
Urteak igaro dituzu hainbat egunkaritan nahiz aldizkaritan zutabeak-eta idazten, hala nola Euskaldunon Egunkaria-n, Berria-n nahiz Uztarrian. Zein izan da hainbeste urtean jarduteko gakoa?
Batetik, lotsa gutxi edukitzea; eta bestetik, iritzia emateko beldurrik ez izatea.
Sua pizteko beldurrik ez duzu izan.
Sua gero itzali egiten da. Beti saiatu naiz propio inori kalterik egin gabe eta nire iritzia gorde gabe idazten. Oso modu naturalean bizi izan dut, beraz, gauzei buruz pentsatzen nuena idaztea. Nahi zuenak irakurtzen zuen, eta nahi ez zuenak, ez. Irakurtzen zuenak, behar bada, gogoeta pixka bat egingo zuen nik esandakoen harira; agian zerbait oso garbi zuela uste zuen eta ez zen horrela; edo igual baieztatu egingo zuen pentsatzen zuena, nik esandakoa astakeria iruditzen baldin bazitzaion. Nik idatzi egiten nuen, eta ariketa egitea irakurleari zegokion; irakurleari dagokio testuarekin zer egin erabakitzea. Horregatik esan izan dut ni ez naizela sekula inorekin haserretu, jendea bai, ordea, nirekin. Etsai asko ditudala esan izan didate, eta hala erantzun izan dut: "Ez, nik ez daukat etsairik; etsaiek naukate ni etsaitzat". Hori oso gauza desberdina da. Zuk norbait etsaitzat baldin badaukazu, bateren bati amorrua eta ezin ikusia baldin badiozu, elikatu egin behar duzu gorrotoa, eta horrek energia inbertitzea eskatzen du. Nik ez dut horretan batere energiarik inbertitu.
Eta eragin al dizu jendeak zu etsaitzat izateak?
Ez, batere ez. Haiena da arazoa. Norberak identifikatu behar du zein diren bere arazoak. Bestearen arazoak bestearenak dira; bera joango da arazo horiekin lotara, ez ni. Lo beti oso ondo egin izan dut, lasai. Bestalde, bada beste kontu bat ere. Gizartean beti egoten dira pauta batzuk; gizarteak korronte bat markatzen du beti, norma bihurtzen den ideologia bat izaten da presente –politikoa, erlijiosoa, harremanetakoa, komertziala, etxebizitzari buruzkoa...–. Nire ideiak askotan korronte horren kontrakoak izan dira edo ideia horiek korronte horretan agertzen ziren gauza batzuk kuestionatzen zituzten. Nik sentitzen nuena esan beharra neukan. Adibide bat jarriko dut: herri epaimahai izateari uko egin nionean, intsumiso egin nintzenean, irratian entzun nuen Arantxa Urretabizkaia gai horri buruz hizketan. Hala esan zuen: "Nik orain arte ondo ikusten nuen juradoaren papera, justiziaren demokratizazioa eta... Baina orain Pakok kaleratu duen gogoetak zalantzan jarri nau".
Zertan geratu zen zinpeko epaimahaiaren kontua?
Ez zidaten deitu, eta horretan geratu zen dena. Zinpeko epaimahaiarekin egin ziren pare bat epaiketa bi urte haietan, baina mozkorren arteko krimenei lotutakoak izan ziren, ez ziren kasu serioak izan. Egunkarian irakurri nuen aukeratu zituztela auzi haietarako epaimahaikideak, eta niri ez zidaten deitu elkarrizketa pertsonalak egiteko ere; izan ere, lehenengo elkarrizketak egiten dituzte eta gero epaimahaia osatuko dutenak aukeratu. Garbi nuen deitzen bazidaten ez nintzela joango elkarrizketara, eta hautatzen baninduten, ez nuela hitzik ere esango, ez nuela erreakzionatuko eta ez nuela botorik emango. Zarata pixka bat atera nuen, kazetari presentzia baliatuta. Ez zaie gustatzen zarata egotea, eta hori saihesteko bakean utzi ninduten. Dena den, arazoa ez da konpondu, hor jarraitzen du.
Irakasle aritutakoa ere bazara. Zer moduz?
Euskara irakastea asko gustatu izan zait beti. Ikasle garaian lauzpabost urtez jardun nuen AEKn lanean, eta oraintsu arte, hamar bat urtez jardun dut Banaiz Bagara fundazioan etorkinei oinarrizko euskara eskolak ematen. Jardun horrek balio izan dit etorkinen mundua ezagutzeko. Izan ere, hemen badago apartheid moduko zerbait; haiek daude hor eta gu hemen, eta ez gara nahasten. Beraz, oso esperientzia polita izan da bizi izan dudana. Bestalde, Bergarako UNEDeko Idazle Eskola graduondoan ere ematen ditut eskolak.
Jende pila bat ezagutuko zenuen eskoletan, ezta?
Bai, bai. Hainbat herritan eman ditut euskara saioak, eta jatorri askotako ikasleak ezagutu ditut, baita haien artean dauden desberdintasunak ikusi ere. Ondarroan [Bizkaia] izan nuen Ukrainako ikasle bat, eta hark egun batean esan zidan oso pozik zegoela Errusiaren inbasioarekin, Ukraina Errusia izan zedin nahi zuelako. Ukrainan zer egoera txarra bizi zuten aipatzen hasi ginen taldeko kideok, eta emakume hark esandakoarekin harrituta geratu ginen. Zumaian, berriz, Kolonbiako emakume bat izan nuen ikasle. Irunberrin gertatutakoa liburu batean jaso nuela esan nion, eta esan zidan bere aita paramilitarrek eraman zutela etxetik eta ez zutela gehiago ikusi. Guk atsekabez hartu genuen hark esandakoa, baina zehaztu zigun ezetz, aita desagertu zenean kristoren poza hartu zutela, alkoholikoa zelako eta ama egunero jotzen zuelako. Korronteak asko eragiten du, eta testuinguruaren arabera, asko aldatzen dira gauzak; batzuetan eginda izaten dugun eskemak ez du balio izaten.
Idazlea, irakaslea... Denetarik egin behar bizitzeko?
Gauza asko egiten ditut. Kontua ez da pertsonala, ordea; politikoa da. Idazle guztiak dabiltza horrela, soldata duin bat osatzeko. Euskal kulturak nozitzen duen prekarietatearen ondorioa da, nahiz eta gustatzen zaidan klaseak ematea.
Zestoan bizi zara. Zer moduz egokitu zara?
Oso ondo eta oso erraz, hasiera-hasieratik. 2018tik bizi naiz Zestoan, eta hasieratik hartu ninduten ondo. Herri txiki samarra da, eta behin pertsona bat ezagutzen duzunean, haren bitartez beste bat ezagutzen duzu, eta beste bat, eta... Hori bai, ahalegina egin behar izaten da sinpatikoa izateko, irribarre egiteko eta atsegin agertzeko; izan ere, zu atsegina bazara, besteak ere hala izan ohi dira. Zestoan, kalean gurutzatuz gero, edonork egiten dio kasu edonori; ohitura hori mantentzen da.
Zer lotura duzu Urrestillarekin egun?
Txikia. Gurasoak hil egin ziren, eta horrekin eten zen zilbor hestea. Lehen asko ibiltzen nintzen Urrestillan, Azpeititik gertu dagoelako. Organoa jotzen nuen elizan, abesbatzarekin egiten genituen entseguak, tabernak ere dezente ziren orduan eta ibiltzen ginen zerbait hartzen... Baina Urrestilla gastatzen joan da bizitza aldetik, eta pixka bat lotarako herri bihurtzen. 2021ean jo nuen azkenengoz Urrestillako organoa, amaren hiletan. Gurasoak hil zirenean hutsik geratu zen gure jaiotetxea, oinarrizko kanpamendua zena, eta orain ez daukat aparteko alizienterik Urrestillara joateko.
Organoa aipatu duzu. Ateo bat Urrestillako elizako organista. Ez al da kontraesana?
Hala naiz bai, gazte-gaztetatik. Euskal Herriko organista ateo bakarra nintzela esan nuen HABEren aldizkarian, eta hiru bat herritatik deitu zidaten beraiek ere organistak eta ateoak zirela eta poza hartu zutela esanez.
Bakarra ez zinen, beraz.
Haiek isilean zeukaten kontua... Igandero mezetara joatea bezalakorik ez dago ateo bihurtzeko. Han ikusten duzuna ikusita, ateo bihurtzen zara; dena paripé bat dela ikusten duzu, nik hala ikusten nuen organoaren paretik. "Eman bakea elkarri", "joan zaitezte jaunaren bakean", "umiltasuna" eta abar entzuten dituzu elizkizunean, eta gero han egon den jendea gerran ikusten duzu elizaren kanpoaldean: batek bestea ez du agurtzen, batek besteari amorrua dio... Mezetara joateak zintzotasun labela edo estatusa ematen zuen sasoi batean, herriko pertsona on edo aurkezgarri bihurtzen zintuen, eta jendeari balio izan dio horrek kontzientzia lasaitzeko. Ni kartesiarra naiz gauza askotan: zertarako egiten dut zerbait? Ez al du emaitzik? Utikan.
Zer dela-eta hasi zinen organista lanetan?
Gauza oso baliagarria eta polita izan zen. Herriari eskainitako zerbitzu bat zen. 33 urtez jardun nuen Urrestillako organoa jotzen. Tiple aritzen nintzenean, 9 bat urterekin, Donato Aristi organista zenari organoa jotzen irakatsiko al zidan galdetu nion. Zekiena irakatsiko zidala esan zidan, eta bost bat urtez jardun nuen ikasten, musu truk; beraz, horren ordaina eman nahi izan nion herriari. Iruditu zitzaidan herri txiki baterako oso garrantzitsua zela igandeetan organista izatea, meza nagusian jendetza elkartzen zelako. Nire teoria zen herri batek izan behar zituela adierazpen artistiko guztiak; bertsolariak, trikitilariak, txistulariak, dantzariak... eta eduki behar zituela farmazia, kutxazaina, harategia, arraindegia... Herriaren ideia nazionala neukan, herri batek izan behar ditu zerbitzu guztiak. Gauza batzuk lortu genituen, eta beste batzuk ez.
33 urtez elizkizun guztietan aritzeak eskatzen du, ezeren gainetik, konpromisoa, ezta?
33 urtez jardutea sinbolikoa da, Jesus 33 urterekin hil zelako. Hark 33 urtera arte egin bazuen lana, nik zergatik egin behar nuen gehiagoz? Justu 33 urte bete nituenean, 2011n, arreba hasi zen nire ordez Urrestillako organista lanetan.
Organista apurtzailea zinela diote zure sorterrian...
Musika jotzen nuen nik, era askotakoa. Momentu isilak izaten dira elizkizunetan, eta une horietan gauza politak jotzen nituen; adibidez, [The Beatlesen] Yesterday. Elizkizunaren bukaeran, apaizak "zoazte jaunaren bakean" esaten zuenean, jendea presaka jaikitzen zen eserlekutik, tabernara tragoxka hartzera joateko, eta pasakalleak jotzen nituen. Zentzua zuen egiten nuenak; inor ez zitzaidan inoiz kexatu.
Kontzertu bat ere eman zenuen Urrestillako elizan.
Bai. 17-18 urte izango nituen, eta jende asko joan zen. Pieza batzuk neuk sortutakoak ziren, pare bat edo. Urrestillan oraindik kantatzen da nik sortutako ave maria bat; bi estrofa zituen, eta hitzak neuk egin nituen. Partitura idatzita dago, Urrestillako koruan dago, eta oraingo abesbatzak kantatzen du tarteka.
Organoa ez ezik, gaita ere jotzen zenuen sasoi batean.
Utzi nion gaita jotzeari. Gorde nuen, eta gorputzak ez dit eskatzen 60 urterekin ateratzea. Juerga giroan-eta jotzen nuen gaita, lagunekin eta. Urteak dira jo ez dudala, baina pentsatzen dut asmatuko nukeela oraindik ere. Danborradan ere ateratzen nintzen gaita jotzen. Azpeitiko kuadrilla Alkartasuna taldean sartu zen, eta nik eskoziarren talde hartan irteten nuen Galiziako gaitarekin. Inor ez zen konturatzen, eta... [barrez]. Ez, batek esan zidan behin: "Ni ez nauk engainatuko. Eskoziarrekin ateratzen haiz, baina gaita hori galiziarra duk!". Arrazoia zuen.
Galiziarekin izan duzu lotura...
Bai. Garai batean hango bikotekidea izan nuen, eta asko joaten nintzen Galiziara. Han ikasi nuen gaita jotzen. Musika tresna hainbat ikasi dut jotzen; saxofoia pixka bat, ahoko soinua...
Nondik datorkizu musikarekiko zaletasuna?
Ez dakit. Musikarako erraztasun handia daukat, baina jarraikortasun gutxi. Zineman hirutan entzundako kanta pianoan jotzeko gai naiz, adibidez. Gure ama zenak ere eguna kantuan pasatzen zuen. Gaur egun pixka bat abandonatuta daukat musika. Dena den, lagunak egin ditut musikari esker; Benito Lertxundirekin, adibidez, amistadea daukat. Gainera, hainbat abeslarirentzat egin ditut hitzak; besteren artean, Mikel Markezentzat. Musikarekin harreman sakona izan dut; garai batean handiagoa.
