Eleberritik eleberrira irakurleen aldetik gero eta estimatuagoa izatea ez ezik, eleberritik eleberrira idazten gusturago sentitzea lortzen ari da azken urteetan Joxean Agirre (Azpeitia, 1949). Bere ahotsaren edo bere "ni faltsuaren"bilaketan asko aurreratu duelako, besteak beste. Zwei Frauen (bi emakume) nobela (Elkar) da ibilbide horretan azken geltokia oraingoz.
Zure azken hiru nobeletan —Romain zen bere izena, La lutte finale eta Zwei Frauen— nortasunaren, orijinaltasunaren eta ordezkagarritasunaren inguruko kezka dago, amodioaren eta sexu harremanen inguruko gogoetez gain. Esan al daiteke trilogia bat osatzen dutela?
Ez dut askorik pentsatu horretan, baina ez dut uste trilogia bat osatzen dutenik. Romain zen bere izenan-n eta Zwei Frauen-en sorkuntzaren gaia agertzen da. Romain zen bere izena-n argi dago gai nagusia hori dela; sortzaile baten inguruko nobela da; Zwei Frauen-en ere, imitazioaren gaiaren azpian, sorkuntzaren gaia dago, sorkuntza prozesuarekiko mirespena edo. Baina La lutte finale-n, nahiz eta ordezkagarritasunaren gaia erabili nuen nobela azaltzeko, gai nagusia adina dela uste dut, zahartze fisikoaren ondorioak. Badakit etengabe ari naizela gai berberak errepikatzen, baina ez dut hain lotura esturik ikusten hiru nobelen artean.
Zwei Frauen lotuago dago, beraz, Romain zen bere izena-rekin La lutte finale-rekin baino.
Nik hala uste dut. Baina Zwei Frauen estilo aldetik arinagoa da. Joera hori hartzen ari naizelakoan nago. Gauza ez hain konbentzionalak egiteko joera, arinagoak, irakurterrazagoak… Romain zen bere izena-ko gauza batzuk gozoegiak ote diren iruditzen zait orain, melengak, dotoreegiak, pijoak… Eta Zwei Frauen-ek hautsi egiten du horrekin.
Dena den, askoz handiagoa da zure azken hiru nobelek elkarren artean duten antza, aurreko nobelekin dutena baino. Trilogia bat izan gabe ere, beste aro bat ez al dute osatzen, gutxienez, Joxean Agirreren ibilbide literarioan?
Nire lehen nobeletan neure estilo baten falta sumatzen dela uste dut, ariketa batzuk zirela haiek. Orain liburu haiek ez nituzke aipatu ere egingo. Baina Elgeta ez nuke multzo horretan sartuko, nobela horrekin oso konforme gelditu bainintzen. Elgeta-n agertzen trikitilari baten alderdi gautiarra agertzen da, maudit edo maldito hitzarekin lotzeko modukoa. Elkarteak sortu eta instituzionalizatu zirenetik, trikitiaren nahiz bertsolaritzaren eguneko alderdia agertzen da gaur egun, salgarriena; eta ondo iruditzen zait, hala behar du. Baina badute beste alderdi bat, gauekoa, festetakoa, parrandakoa, eta hori agertzen saiatu nintzen, familiarik, federik eta antzeko inolako heldulekurik gabeko pertsonaia baten bidez.
Lehen liburuetan zeure estilo baten falta nabari dela esan duzu. Pixkanaka-pixkanaka joan zara estilo hori aurkitzen? Zer unetan dago orain prozesu hori?
Bai, horrela hitz egitea gustatzen ez bazait ere, uste dut gero eta gehiago ari naizela neure ahotsera edo antzeko zerbaitera gerturatzen. Idazle guztiok bilatzen dugu hori; ez gure ahotsa, baina bai antzeko zerbait. Narratzaileak ez dira idazlearen ahotsak. Baina bai —batez ere lehenbiziko pertsonako narratzailea erabiltzen dugunon kasuan— oso antzekoak. Kontua da narratzailearen ahots hori guregandik hurbilekoa izatea, eta sinpatikoa, jendeari maitagarria egingo zaiona, edo gutxienez identifikagarria.
Nola egiten da horretarako bidea?
Nik uste dut poliki-poliki joaten garela ahots bat definitzen, geurea ez dena baina geurearekin nahasten dena. Felix de Azuak dio txosten hotz bat idazterakoan ere idazleak narratzaile hori erabiltzen duela. Ni faltsu baten modukoa da, fikzioaren bidez osatzen goazena, obratik obrara.
Ez zaude ados, liburua aurkeztean esan zenuenez, sortzailea orri zuriaren aurrean erakusten duen irudi topikoarekin. "Eredu batekin borrokan sortzen da normalean, hura parodiatuz, haren karikatura eginez, harekin jolastuz", esan zenuen.
Idazten hasterakoan, ez duzu eredu jakin bat karikaturizatzen, imitatzen edo desegiten modu kontziente batean. Baina uste dut inkontzientean horrelako prozesu bat gertatzen dela. Adibidez, ni orain erritmo azkarreko zerbait idazten ari naiz, eta Raymond Chandler izan daiteke horretarako eredua; ez dut Chandlerren umorea erabiltzen, oso ona iruditzen bazait ere, baina bai, ahal dudan neurrian, bere azkartasun hori. Beti erabiltzen dugu beste norbaiten zerbait, beti idazten dugu lehengoaren gainean. Hala ere, une batzuetan izaten da halako sentsazio bat «hau nirea duk» esatera eramaten zaituena, eta uste dut hori dela benetan idazle baten sostengua; hori errepikatuko den esperantzarekin jarraitzen duela idazten. Arratsalde onak gogoratzen ditugu eta txarrak ahaztu, eta nahi izaten dugu berriro ere arratsalde onak bizi. Idazleari ere hori gertatzen zaio, bereak sentitzen dituen pasarte horiek gogoratzen ditu, eta horiek errepikatu nahi ditu. Mirari txiki bat bezalakoa da, hiru edo lau paragrafo ondo ateratzen direnean gertatzen dena.
"Askok esaten dute eleberri bakoitzean maitasun gutun bat ezkutatzen dela", dio Zwei rauen nobelako hirugarren imitazio edo kontaketako narratzaileak. Eta nobelako idazle batzuek emakumeak liluratzeko asmoz idazten dute.
Hori definizio bat da, baina bat gehiago. Literaturaren definizioen bildumatxo bat edo daukat, eta nobela maitasun gutuntzat jotzen duena horietako bat baino ez da. Primo Levik kontatzen du deportazioetan ganaduentzako bagoietan eramaten zituztela naziek juduak, eta bagoian itxitakoek kontalari onena beste batzuen bizkarrera altxatzen zutela, bagoiaren goialdeko zirriztu estutik ikusten zuena konta ziezaien gainerakoei. Hori izan daiteke literaturaren zereginetako baten metafora. Baina hainbeste definizio daude! Nik 14-15 urte nituela, aitona gaixotu egin zen, eta nik Txomin Agirreren eta beste idazle batzuen nobelak irakurtzen nizkion arratsaldeetan. Beti pentsatu izan dut literaturak baduela zerbait sendagarritik, leungarritik, gozagarritik, kontsolagarritik… Botila barruan sartu eta itsasora jaurtitako laguntza edo maitasun eskea ere izan daiteke…
Eta zure kasuan, zer da literatura?
Nik azkenaldian nobelak gordeleku gisa erabiltzen ditudalako irudipena daukat. Kostatzen zait hasierako eskeletoa-edo egin artekoa. Lan nekosoa izaten da hori. Baina gero, behin barrualde hori sortuta, izugarri atsegina egiten da hor barruan egotea eta lan egitea. Badakizu non zauden, pareta bat egiten ari zara, ikusten duzu zer falta den egiteko… Ni oso gustura egon naiteke ordenagailuaren aurrean orduak eta orduak, nahiz eta nobelan aldaketa txiki batzuk baino ez egin. Pazientzia kontu bat da.Oscar Wildek esaten zuen egun batean goiz osoa pasatu zuela koma bat kentzen eta arratsalde osoa koma hura berriro jartzen.
Laugarren kontaketako narratzailea bezala, Max Frischen literaturaren zale handia zara aspaldidanik. Idazle gisa, zama bat ere izan da inoiz zuretzat Max Frisch?
Ni ere Zurichen egon nintzen, narratzaile hori bezala, eta Max Frischen etxe ondotik pasatu nintzen. Han sartu eta postontzian ohar bat uztekotan ere egon nintzen, baina azkenean ez nintzen ausartu. Izugarrizko identifikazioa sentitzen nuen. Hain besteen gainetik zegoela iruditzen zitzaidan! Hain neurea zela sentitzen nuen! Behin eta berriro bueltatzen nintzen harengana. Izaera kontua ere izango da. Badut obsesibo puntu bat, gai bati heldu eta hura ez uzteko joera bat… Baina uste dut jende asko dagoela horrelakoa. Ordenagailua martxan jartzen den bitartean, tonua hartzeko, Beckett irakurtzen duen idazlerik ere bada, adibidez. Nik askotan eguna ondo hasteko Max Frischen pare bat orrialde irakurri izan ditut.
Eta gainditu duzu dagoeneko Max Frischekiko mendekotasuna?
Gainditu, ez dut benetan gainditu, oso ona iruditzen zaidalako orain ere. Baina haren gauza batzuk hartu, beste askorenak batu eta neure bide bat osatzen joan naiz.
Max Frischez aparte, zer eratako literatura duzu gustukoen gaur egun?
Egile arraroak bilatzen ditut, konbentzionalak ez direnak. Enrique Vila-Matas, Jose Maria Lebrero, Arnon Grunberg, Cesar Aira… Cesar Aira, adibidez, ez da nire eredua, baina asko gustatzen zait zer lasai egiten duen literatura. Digresio batekin luzitzeko aukera ikusten badu, hortik jotzen du aurrera… Uste dut hori egin behar dugula, bestela literatura enkortsetatuegia edo egituratuegia egiten ari baikara. Orain dela 20 edo 30 urte, Pako Aristi idazten hasi zen garaian, ismo batzuk zeuden; errealismo magikoa egin behar zen, edo errealismo soziala, edo abangoardismoa, esperimentalismoa… Aurretik, Ramon Saizarbitoriak derrigorrezkoa zuen Ehun metro idaztea. Baina orain hori guztia gaindituta dago. Europan ez dago ismo-rik, eta izugarri garai ona da bakoitzak nahi duena egiteko. Askatasun handia dago handik eta hemendik gauzak hartu eta bide eklektikoagoak bilatzeko. Zer irakurtzen duzun galdetzen dizutenean W.G. Sebald aipatzen baduzu, oso itxura egokia ematen duzu, izugarri idazle ona delako, baina nik uste dut beste gauza batzuk begiratu behar ditugula, eta konbentzioetatik kanpo dabilen egile ez-kanoniko interesgarri asko dagoela.
Literaturan solemnitatea ez duzula gustuko esan zenuen aurkezpenean. Horretaz ari zinen?
Ur Apalategiren Fizkioaren izterrak irakurri nuenean, "chapeau!" esan nuen neure artean. "Hau duk bidea, hau duk gazte batek egin behar duena". Beste batzuen ipuinetan eta nobeletan, aldiz, iruditzen zait egilea, hain gauza ona egin nahian, azkenean bidean geratu dela. Oso jende gutxi da benetan ona izateko jaioa. Idazleak asmatu behar du bere neurriko literatura egiten.